Rusya hegemonyasındaki Türklerin uyanışında çok önemli bir yere sahip olan İsmail Bey Gaspıralı, Türk ve Müslümanların çağdaş bir yaşam tarzına kavuşabilmeleri için en önemli aracın basın-yayın çalışmaları olduğunu düşünmüş ve hayatını bu faaliyetlere vakfetmiştir.

Gaspıralı, Rusya Türklerinin haklarını korumak için mücadele etmiş, kendinden sonra gelen aydınlar üzerinde de çok önemli etkileri olmuş bir entelektüeldir. Gaspıralı’nın Türk birliği hususundaki görüşleri Rusya Türklerinin uyanışında ve hem Rusya Türkleri hem de Türkiye Türkleri arasında birlik düşüncesinin yaratılmasında temeli oluşturmuş, daha sonraki takipçilerinin Türkçülük ve Türk Milliyetçiliği kavramlarının şekillendirmesinde önemli tesirleri olmuştur.

Gaspıralı İsmail Bey’in Türk Dünyası adına gerçekleştirdiği en önemli faaliyeti Tercüman (1883) Gazetesi olmuştur. Gaspıralı, St. Petersburg’da, Türkçe olarak yayımlanacak gazetenin Rusça tercümesiyle birlikte basılması koşuluyla gerekli izni alarak 1883 yılında, şöhreti tüm Türk–İslam Dünyasına yayılacak olan Tercüman Gazetesi’ni yayımlamaya başlamıştır.

Rusya Türklerinin ve Müslümanların gelişiminde çok etkili olan İsmail Bey Gaspıralı’yı ve O’nun Tercüman Gazetesi’ni, tanımak ve basın-yayın faaliyetlerinin toplum üzerindeki etkisinin farkına varmak çok önemlidir.

Tercüman Türkçe ve Rusça (Tercüman Perevotçik) olmak üzere iki kısımdan oluşmuştur. Tercüman’ın Rusçası olan Perevotçik Türkçesi’nin aynısı olarak yayımlanmıştır. Gaspıralı’ya bu iznin verilmesinde birçok etken rol oynamıştır. Kırım’ın Rus hakimiyeti altına girmesinin 100. Yılı Nisan 1883’tür. Bu olay dolayısıyla Rus Hükümeti’nin anadilde bir yayına müsaade etmiş olması muhtemeldir. Hükümetin bu gazetenin yayınına müsaade etme sebebi, yerli Müslümanların Rusya’ya karşı sempati duymalarını sağlamak gayesi olduğunu göstermektedir.

“Dilde, fikirde, işte birlik” düşüncesini kendine görev edinen gazetenin başında “Siyaset ve politikaya ve maarif ve edebiyata müteallik milli gazetedir.” ibaresi bulunmaktadır.

Gazetenin sağ üst köşesindeki sütunda şu ifadeler vardır:

“Gazete idaresi Bahçesaray’dadır. Derc ve neşir olunmak içün ciberilen (yollanan) kağıt varak yazıcının adresi ve imzası ile olmalı. Bunlar gerek halde kıskalanur (kısaltılır) ve neşr olunmayan halde poçta (posta) ileri geri ciberilmez (yollanmaz). (Tercüman, 1883: 1)”

Sol köşedeki sütunda ise gazetenin yayın tarihi hicri takvime göre 15 Cemazielahir 1300 olarak verilmektedir. Bu sütunda ise şu ifadeler yer almaktadır:

“Gazetenin bir yıllığı poçta hakkı (posta ücreti) ile dört Rubledir. Altı aylığı iki Ruble elli Kopeyktir. Satuda (perakende) bir nomeri (sayısı) on kopeyktir. İlanın her satırından bir lisan üzere oldukta dört, iki lisan üzere altı Kopeyk alınır. (Tercüman,1883: 1)”

Tercüman’ın ilk sayısında sırasıyla şu bölümler yer almaktadır:

İdareden; yüz yıl başı; Rusya’da Matbuat-ı İslamiye (Daha önce Rusya’da Türkçe olarak yayımlanmış gazete ve dergilerin adları verilmiştir); Münacaat (İdareye Mektuptan); Ahbar-ı Mahalliye; Ahbar-ı Dahiliye; Ahbar-ı Hariciye; İlanat. Gazetenin Türkçe bölümü olan Tercüman ile Rusça bölümü olan Perevotçik tıpatıp birbirlerinin tercümeleridir, ancak çok az mizanpaj farklılığı göstermektedir.

“İdareden” başlıklı yazıdaki satırlar şöyledir:

”Gazetemizin neşrine başladığımızdan okuyucularımıza ifademiz oldur ki, Rusçasında kullandığımız lisan Türk lisanının şivesine ve İslamların matbuat hakkında olan itikatlarına mümkün kadar uyguncadır. Bunun ile beraber maişet-i medeniyeden faydalı ahbar (haberler) ve efkar-ı beyanı (kamuoyu) ve levazımat-ı milliyemizden (milli ihtiyaçlarımız) cemiyet-i Rusu haberdar etmek “Tercüman’ın” başlıca hizmeti olacağı malum ediliyor….(Tercüman, 1883:1)”

Gaspıralı’nın “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” parolasıyla başlattığı mücadelesinde ilk hareket noktası eğitim olmuştur. Türklerin cehaletten kurtulması için öncelikli olarak eğitim sistemlerinin ıslahatının gerekliliği üzerinde durmuştur. “Hâkim bir milletin mahkûm düşmesi, mahkûm bir milletin yok olması mektepsizlikten ileri gelir.” diyen Gaspıralı İsmail Bey ‘Usulücedit’ cereyanını bütün Türklüğün hayatını ve istikbalini kurtarmak maksadıyla canlandırmaya azmetmiştir.

İsmail Gaspıralı’nın yayımlamaya başladığı Tercüman gazetesi, 1883-1917 yılları arasında Kırım’ın Bahçesaray şehrinde 1914 yılına kadar İsmail Gaspıralı’nın kendisi, 1914 tarihinde O’nun vefatından sonra ise Kırımlı gazeteci Hasan Sabri Ayvazof ve İsmail Bey’in oğlu Rıfat Gasprinski tarafından yayımlanmış, Türkçe ve Rusça, haftalık bir gazeteydi.

Bu gazete kısa zamanda Rusya Türklerinin yükselen sesi olmayı başarmış, İsmail Bey bu gazeteyle Rusya Türklerinin birbirlerinden edebi, kültürel ve sosyal bağlamda haberdar olmalarını sağlamıştır.

İsmail Bey genel olarak gazetesinde Rusya hegemonyasındaki Müslümanların-Türklerin modernleşmesinin gerekliliğinden bahsetmiştir. Kısa bir sürede bütün Türk Dünyasına hitap eden Tercüman bütün İslam Alemi’nin dertlerini anlatan ve onlara ışık tutan gazete olmaya çalışmıştır.

Özetle Gaspıralı’nın Tercüman gazetesiyle yaydığı fikirler arasında şunları sıralayabiliriz:
– Avrupai bir şekilde okullarda eğitim yapılması.
– Türkler için ortak bir yazı meydana getirilmesi.
– Rusya Türklerinin ülkenin ekonomik hayata katılımlarının sağlanması.
– Kadının esaretten kurtarılması.
– Dini idarenin düzeltilmesi .
– Yardımlaşma cemiyetlerinin oluşturulması.

Gaspıralı gazetede tüm Türklerin anlayabileceği bir dil kullanmış, gazete bu nedenle Türkiye Türkleri tarafından da rahatlıkla takip edilmiştir.

Gaspıralı’nın kullandığı yumuşak üslup sayesinde Tercüman Gazetesi 35 yıl boyunca yayın hayatını sürdürebilmiş ve bu dönem boyunca gazetesinde Rusya Türkleri’nin haklarını savunabilme olanağına sahip olmuştur.

Kaynak: UHİVE (www.uhedergisi.com) Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi- Ocak / Şubat / Mart – Kış Dönemi Cilt: 2 Sayı: 2 Yıl:2014 Jel Kodu: Z19- January / February / March – Winter Semester Volume: 2 Issue: 2 Year: 2014- ID:14 K:35