“İsmail Bey Gaspıralı (Gasprinskiy) (20 Mart 1851 – 24 Eylül 1914)

Kırım Tatarı Türk fikir adamı, eğitimci, yazar, yayıncı.

Gaspıralı, Rus İmparatorluğu’nda Türk ve İslam Toplumlarının eğitim, kültür reformu ve modernleşmeye ihtiyacını betimleyen Müslüman aydındır. Soyadı, Kırım’daki Gaspra şehrinden gelmektedir.

Gaspıralı, Rusya’daki Türkler içinde ortaya çıkan, bir aydınlanma hareketi olan Cedit Hareketi‘nin (Usul-ü Cedit- Yeni Usül- Avrupa tarzında) önde gelenlerindendir ve Usul-ü Cedit Mekteplerini kurdu.”

Görüşlerinin özeti; “Dilde, fikirde, işte birlik!”

Rusya hegemonyasındaki Türklerin uyanışında çok önemli bir yere sahip olan İsmail Bey Gaspıralı, Türk ve Müslümanların çağdaş bir yaşam tarzına kavuşabilmeleri için en önemli aracın basın-yayın çalışmaları olduğunu düşünmüş ve hayatını bu faaliyetlere vakfetmiştir.

Gaspıralı İsmail Bey’in Türk Dünyası adına gerçekleştirdiği en önemli faaliyeti Tercüman (1883) Gazetesi olmuştur.

Gaspıralı’nın “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” parolasıyla başlattığı mücadelesinde ilk hareket noktası eğitim olmuştur. Türklerin cehaletten kurtulması için öncelikli olarak eğitim sistemlerinin ıslahatının gerekliliği üzerinde durmuştur. “Hâkim bir milletin mahkûm düşmesi, mahkûm bir milletin yok olması mektepsizlikten ileri gelir.” diyen Gaspıralı İsmail Bey ‘Usulücedit’ cereyanını bütün Türklüğün hayatını ve istikbalini kurtarmak maksadıyla canlandırmaya azmetmiştir.

Usul-ü Cedit iptidai mekteplerinde ilköğrenim 3 yıl mahalli lehçelerde, sonra edebi lisan dediği “Umumi Türk Dilini (Sadeleştirilmiş İstanbul Türkçesi)” öğrenecekler ve 4. sınıftan itibaren artık Umumi Türk Diliyle yapılacaktı.

Gaspıralı, Rusya Türklerinin haklarını korumak için mücadele etmiş, kendinden sonra gelen aydınlar üzerinde de çok önemli etkileri olmuş bir entelektüeldir. Gaspıralı’nın Türk birliği hususundaki görüşleri Rusya Türklerinin uyanışında ve hem Rusya Türkleri hem de Türkiye Türkleri arasında birlik düşüncesinin yaratılmasında temeli oluşturmuş, daha sonraki takipçilerinin Türkçülük ve Türk Milliyetçiliği kavramlarının şekillendirmesinde önemli tesirleri olmuştur.

19. asır nihayetlerinde “Bütün Türkçülük” hareketinin en mühim ve merkezi siması olan İsmail Bey Gaspırinski’nin hayat ve faaliyetine gelip yetişmiş olduk. (Kaynak: Türkçülüğün Tarihi Kitabı Yusuf Akçura Sayfa: 92)

İsmail Bey’i ben, “Bütün Türkçülük” erkânının merkezi siması saymak doğru olduğuna kani’im. (Kaynak: Türkçülüğün Tarihi Kitabı Yusuf Akçura Sayfa: 105)

Gaspıralı, lisan sahasında tasfiyecilik cereyanının babalarındandır ve umdelerinden birisi de Türk Kadınına hürriyet ve eşitlik temin etmek lüzumudur. (Kaynak: Türkçülüğün Tarihi Kitabı Yusuf Akçura Sayfa: 102)

İsmail Bey’e (Tercüman Gazetesine) göre, Bir din ile mütedeyyin (din’lenmiş), bir dil ile mütekellim (konuşan) “Türkler” vardır. (Kaynak: Türkçülüğün Tarihi Kitabı Yusuf Akçura Sayfa: 105)

İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura’nın da eniştesidir.

-Akçuraoğlu Yusuf, tatil aylarını akrabalarının oturduğu Kazan, Simbir şehir ve köylerinde geçirirdi. Yol üzerindeki Kırım’ın Bahçesarayı’na uğrayarak eniştesi İsmail Gaspirinski’yi ziyaretle ondan feyz alıyordu. (Kaynak: Türkçülüğün Tarihi Kitabı Yusuf Akçura Sayfa: 180)-

Kafkasya Türklüğünde birliğin oluşmasına çok çalışanlar; İsmail Bey Gaspıralı, Ağaoğlu Ahmed (Ahmet Ağaoğlu), Hüseyinzade Ali Turan Bey, Topçuoğlu Ali Merdan Bey’lerdir.